بانوی وارسته و عارفه (رابعه عدویه)

نام رابعه عدویّه ، ام‌الخیر و نام پدرش اسماعیل عدویّ بود . وی در سال 99 قمری متولد شد . هنوز نوجوان بود که پدر و مادر خود را از دست داد ، پس از مدتی در بصره قحطی سختی پدیدار شد و خواهران رابعه پراکنده شدند و او نیز چون از خانه بیرون رفت . ظالمی او را دید و گرفت و به شش درهم فروخت و خریدار او را به کارهای مشقت‌بار وامی‌داشت . تا اینکه روزی رابعه از جایی گذشت نامحرمی او را دید و قصد او کرد ، او دست به دعا بلند کرد و به خدای تعالی عرض کرد :« خدایا غریبم ، یتیمم ، اسیرم ... و تو میدانی که جز به رضایت کاری انجام نمی‌دهم و حاضرم به هر بلایی دچار شوم به شرط آنکه از من راضی باشی !» ، ندایی شنید که از آینده درخشان او نزد خداوند خبر می‌داد ، بدین ترتیب زمینه ورود او به طریقت الهی فراهم شد . این اتفاق وقتی مسلم شد که  رابعه مزه شیرین عبادت را چشید و از هر فرصتی استفاده کرد تا حلاوت اطاعت از حق تعالی را بیشتر بچشد . نقل است که یک شب خواجه و سرور او از خواب بیدار شد و از روزنه خانه به بیرون نگریست . رابعه را دید که سر به سجده نهاده است می گوید : «الهی تو می دانی که هوای دل من در موافقت فرمان تو است و روشنایی چشم من در خدمت درگاه تو است . اگر کار به دست من باشد یک لحظه از عبادت تو غفلت نمی‌کنم ولی تو مرا تحت نظر سلطه آفریده‌ای و از آفریدگان خود کرده‌ای » . وقتی خواجه این جریان را دید و مناجات او را شنید رابعه را آزاد کرد. پس از آن رابعه روی در بیابان نهاد و سفر حج آغاز کرد .

رابعه در عمر خود هرگز شوهر نگزید و با خلق مزدور و ریاکار سر نکرد و با آنان به گفتگو و مصاحبت ننشست . البته خواستگاران زیادی از او درخواست ازدواج کردند اما وی پاسخ مثبت نداد و تنها چیزی که در جواب آنان می گفت این بود که : « در من جودی و اختیاری نمانده است ، مرا از او باید خواست . »

رابعه عدویه به شهادت خاص و عام در کشف حقایق عرفانی ، مقام بلندی یافته است ، بطوریکه هر زنی را که می خواهند به مقامات معنوی بستایند ، او را به رابعه مانند می‌سازند .

رابعه عدویه با توجه به اقداماتی که کرده و تحولاتی که در عرفان به عمل آورده مورد عنایت و اهتمام خاص و عام بوده است و بزرگان عرفان او را در عصر خود حجّت میدانسته‌اند .

نقل است که رابعه روزی بیمار شد ، سبب بیماری پرسیدند ، گفت : « نظرت الی الجنه ، فادبنی ربی » ؛« در سحرگاه دل ما به بهشت میلی کرد ، دوست ما با ما عتاب کرد  این بیماری از آن است» .

و نیز در مقام عرفانی این زن همین بس که در تعریف صداقت و راستی بگوید که « راستی آن است که بر عتاب مولا شاکر باشد ».

رابعه به جهت مزیتی که در کمالات انسانی و فضایل نفسانی داشته و عموم راهیان و سالکان طریقت بر این مدعا صحه نهاده اند نسبت به بسیاری از مردان عصر خود برتری داشته است و از این جهت او را تاج الرجال (تاج مردان ) لقب داده‌اند .

اگر بخواهیم مهم ترین اقدام رابعه را یادآور شویم باید از تحولی که او در عرفان اسلامی به وجود آورد نام ببریـم و آن وارد کردن مفهوم عشق و محبت الهی در عرفان اسلامی است . از این جهت که رابعه در عرفان و سلوک عرفانی‌اش به عشق و محبت توجه عمیقی مبذول می‌داشت لذا او را امام عاشقان دانسته‌اند و ازآن جهت که محبت رابعه به خوف الهی آمیخته بود ، او را پیشوای عارفان اندوهگین نام نهاده‌اند . چرا که رابعه بسیار گریه می‌کرد و خوف الهی سراسر وجود او را گرفته بود .

وی بر خلاف صوفیان که در زیبایی‌های جهان  جمال‌حق را مطالعه می‌کردند ، همواره به زیبایی‌های جهان ظاهر بی‌اعتنا بود .  در یک شب بهاری ، خادمه‌اش او را بیرون خواند و گفت " از خلوت بیرون آى تا شگفتى‌هاى خلقت بینى" وی در جواب گفت :  « به خلوت در آى تا عجایب خالق بینى » .

زندگی رابعه سراسر سادگی بود . سخنانش در بیان سوز و محبت ، تاثیری بی مانند داشت . ظهور رابعه و تعالیمش نقطه عطف تصوف بود که تدریجاً از زهد خشک مبتنی بر خوف و خشیت ، به معرفت مبتنی بر عشق و محبت گرائید .

در سخنانی که از او به یادگار مانده به اهمیت محبت و عشق اشاراتی دارد . نقل است که می‌گفت :
(می‌روم آتش در بهشت زنم و آب در دوزخ ریزم تا این هر دو حجاب رهروان از میانه برخیزد و قصد معین شود و بندگان خدا ، خدا را بی غرض و نه به امید بهشت و یا خوف از دوزخ خدمت کنند » .
هر چند که رابعه بنیانگذار نگرش محبت آمیز در عرفان اسلامی است ، اما محبت و ارادت او به خداوند ، او را در زمره کسانی قرار نداده است که تنها رجاء و عشق‌الهی را در وجود خود متجلی ساخته و از خوف الهی غافل مانده‌اند . به همین جهت او در صدد کتمان حسنات برمی‌آمد و به دیگران هم توصیه میکرد همانطور که گناهان خود را استتار می‌کنند ، نیکی‌های خود را نیز بپوشانند . چرا که اظهار خوبی برای آدمی نقص است و زمینه خودنمایی را فراهم و سبب خودستایی آدمی میشود . دعا و خواست رابعه در واقع ترجمان دعایی از امام حسین (ع) در روز عرفه است که فرمود : خدایا کسی که خوبی‌های او بدی است بدیهایش چگونه بد نباشد » .

رابعه در سایه عنایت خداوندی به مقامی رسیده بود که هیچگونه احساس نیازی به مردم نمی‌کرد .  نقل است که او هرگز از مردم چیزی نپذیرفت و می‌گفت : " مالی حاجه بالدنیا "  مرا به دنیا نیازی نیست .

مرگ از دیدگاه رابعه وسیله‌ای جهت رسیدن به لقای پروردگار و چشم در چشم او دوختن و به وصل او رسیدن بود . رابعه نیز مانند مولوی از شنیدن ندای مرگ سرمست می‌شد و ندای « اقتلونی » سر میداد . چون زندگی خود را در مرگ می‌یافت . 

اقتلونی اقتلونی یا ثقات

ان فی قتلی حیاتاً فی حیات

زندگی بی دوست جان فرسودن است

مرگ حاضر غایب از حق بودن است

بالاخره رابعه در سال 180 هـ . ق وفات کرد و در بیت المقدس مدفون گشت و مزار وی زیارتگاه اهل سیر و سلوک و عرفان گشت .