نخستین مظهر یا صادر اول

به زعم فلاسفه و حکماء و عرفا و متکلمین ، جهان و پدیده‌هایش از واسط نخستین که اولین صادر از سوی خداوند میباشد، تکوین می‌یابند . یعنی خداوند کل آفرینش را بوسیله یک واسطه خلق نموده و به کمال رسانده است و این واسطه سر منشا خلقت تمامی عوالم و موجودات میباشد . این واسط نخستین را اصطلاحاً صادر اول نامیدند . 

تمامی اندیشمندان در این مسئله که ( صادر اول باید اشرف مخلوقات و وجودی صرف و بسیط باشد و هیچ نقصان و عدمی در آن راه نداشته باشد) اتفاق نظر دارند . اما در اینکه اوّل مخلوق یا اوّل چیزی که از ذات حق صادر شده است چیست ؟ نظرهای مختلفی ارائه شده است . فلاسفه ، عرفا ، دهریون ، ثنویها ، هر کدام نظر خاص خود را دارند .  

بین فلاسفه و متکلمین ، در اینکه اولین موجودی که صادر شده چیست ، اختلاف وجود دارد . و هر کدام نظریاتی دارند . در فلسفه مشاء ( ابوعلی سینا ) نخستین صادر عقل اول است . در فلسفه اشراق (سهروردی) صادر اول ، نور اول میباشد . در عرفان صادر اول ، فیض نامیده شده است . در حکمت متعالیه ( ملاصدرا )  صادر اول ، عقل معرفی شده است .

مطابق با نظریات فلاسفه خدای تعالی در عالم ملکوت نحستین چیزی که آفرید عقل اول است و در عالم ملک نخستین چیزی که بیافرید فلک اول یا همان عرش است . و در نظر ایشان عقل اول بر عرش خدای  قرار دارد  و به واقع ، عقل اول مظهر صفات و اسامی خداوند است  و صفات و اسامی و افعال خدای از همین عقل اول ظاهر و ساطع می‌شوند . زیرا عقل موجودى است که نه مادى است و نه به ماده تعلق دارد و طبعا فعل خود را بى مشارکت ماده انجام مى دهد و مقید و منحصر به زمان و مکان خاص نیست و بدین جهت اشرف ممکنات است و از درجه وجودى بیشترى نسبت به سایرین برخوردار مى باشد وبه همین دلیل، سایر ممکنات که به یکى از قیود مذکور مقیدند، شایستگى صدوربلاواسطه از حق تعالى را ندارند .

ابن عربى در جایى صادر اول را «حقیقت محمدیه » و «هباء» و «نفس رحمانى » دانسته و در جایی دیگر آن را «قلم اعلى » و «عقل اول » نامیده است .

‏در اینکه اولین مخلوق چیست علاوه بر بحث‌های عقلی در متون نقلی و روایات ائمه (ع) نیز اشاراتی به آن شده است .  ‏
‏ همان گونه که قبلاً نیز اشاره شد روایات دینی رسیده از معصومین در مورد "اولین مخلوق" بسیار متنوعند به گونه ای که محدّثان و دانشمندان علوم دینی در این باب به نظریة واحدی نرسیده اند، و غالباً کوشیده اند که روایات مختلف را از راههای مختلف با یکدیگر سازگار کنند.

در برخی روایات آنچه که به عنوان اولین مخلوق از آن یاد شده است عقل است . عقل در دو روایت شیعی و سنّی مخلوق اول دانسته شده است. در روایات معتبر شیعی از عقل به عنوان نخستین آفریدة روحانی خدا یاد شده است . چنانچه رسول اکرم (صلی الله علیه و آله)  می‏فرماید: «اوّل ما خلق اللّه العقل»

از طرفی در بین روایات مختلف نور بعنوان اولین آفریده شناسانده شده است . در احادیث بسیاری از امامان شیعه روایت شده که خدا در آغاز نور را آفرید‎. ‎‏ امام رضا علیه السلام نیز نور را به عنوان نخستین فعل خدا معرفی کرده است. گاهی واژه های "نورالانوار"، "اشباح نور" و "ظلّ نور"، "نور محمّد صلّی اللّه علیه وآله "، "نورُ نَبِیِّکَ" و "نوری " برای افادة همین مقصود به کار رفته اند.
امام باقر علیه‌السلام نیز درمورد آفرینش اولین مخلوق خدا می‌فرماید: خداوند در وحدانیت خود تنها و یگانه بود و هیچ شیئی در خلقت و ملک با او نبود، سپس به کلمه‌ای تکلم فرمود آن کلمه نور شد سپس خلق کرد از این نور ، محمد صلی الله علیه و آله و علی علیه ‌السلام و سایر عترت او را سپس کلمه‌ای دیگر تکلم فرمود و آن روح شد و ساکن گردانید این روح را در آن نور و ساکن گرداند این نور را در بدنهای ما. (یعنی ائمه (ع) به شکل کنونی ‌شان که یک پرتوی از آن نور در بدنشان و حقیقت روحشان که متصل به خداست) پس ماییم روح خدا وکلمه‌اش که با آن از خلقش محتجب شده است .  ‏
از مجموع این روایات منقول از معصومین می توان دریافت که مراد از کلمة "نور" در آنها حقیقت غیر مادّی حضرت محمّد صلّی اللّه علیه وآله وسلّم، حضرت علی علیه السلام، حضرت فاطمه علیهاالسلام و سایر امامان شیعه بوده است که در خلقت بر همة مخلوقات پیشی داشته‌اند. یکسان نبودن تعبیرات روایات ـ گذشته از هم ارز نبودن همة آنها و نقل برخی از آنها در کتابهای غیر معتبر ، چنانکه مجلسی به این نکته توجه داده است  فهم دقیق و کامل آنها را مشکل کرده است . گاهی گفته می شود که خدا نور را آفرید و سپس از آن نور، که نورالانوار است، نور پیامبر را خلق کرد؛ گاهی نام حضرت علی علیه السلام نیز در کنار نام پیامبر می آید؛ گاهی تعبیر "نور عظمت " یا "نور جلال " منشأ آفرینش حضرت محمّد صلّی اللّه علیه و آله و سلّم و حضرت علی علیه السلام که نخستین آفریدة خدا هستند ذکر می‌شود؛ گاهی از آفرینش چهارده جوهر نورانی سخن به میان می‌آید ، گاهی بر جسمانی نبودن این حقایق نورانی تأکید می شود ، و گاهی واژة "روح" برای افادة همین مقصود به کار می رود.

در همین راستا روایات دیگری نیز وارد شده است : ‏
امام باقر (ع) به جابر فرمود: اولین مخلوق، حقیقت محمدی (ص) و معصومین است. 
امام رضا‎ ‎‏(ع) به نقل از پدران خود می فرماید: اولین چیزی که خدای متعال خلق فرمود، ارواح ما است. 
امیر مؤمنان فرمود: اولین مخلوق نور رسول خدا‎ ‎‏(ص) بود

در روایتی از امام صادق علیه السلام نقل شده است که خدا‎ ‎‏"مشیّت" را پیش از همه چیز آفرید و آن گاه همه چیز را به واسطة مشیّت آفرید

بنابر حدیثی از امام صادق علیه السلام، قلم نخستین مخلوق خداست . در مآخذ حدیثی و تفسیری اهل سنّت نیز مطلبی به همین مضمون از ابن عبّاس نقل شده و او در یک مورد این سخن را به پیامبر صلّی اللّه علیه وآله وسلّم نسبت داده است. ‏
به گفتة مجلسی برخی حکما مراد از قلم را در این روایات، همان عقل دانسته‌اند .

ماء نیز در چندین روایت نخستین مخلوق دانسته شده است . در روایاتِ مورد اشاره ، آسمان ها و زمین و همة آفریده ها را پدیدآمده از ماء می‌داند . همچنان که سه عنصر دیگر (آتش و باد و خاک) را نیز صورت هایی مختلف از همین ماء می شمارد. در روایتی غیر مُسنَد که به حضرت علی علیه السّلام نسبت داده شده ، این نکته صریحاً آمده که ماء مایة پیدایش آسمانها و زمین است . اما خود آن پدید آمده از نوری است که نخستین مخلوق است و طبعاً تقدّم پیدایش عالم غیر مادّی بر عالم طبیعت را افاده می کند. به علاوه در این روایت کلمة "یاقوت " به کار رفته که آن یاقوت از نور ایجاد شده و مایة صورت بندی ماء بوده است . این روایت، که مأخذ معتبر شیعی ندارد، با روایتی عامّی از کعب الاَحبار هم مضمون است . ‏

در تفسیر علی بن ابراهیم قمی گفته شده که نخستین آفریدة خدا "هوا" است و سپس پدید آمدن بسیاری از آفریده ها چون نور، ماء و عرش را از آن دانسته است . مجلسی در توجیه آن گفته است هوا نام دیگر نورالانوار است .

امام فخررازی روایتی غیر مُستند به پیامبر (ص) نسبت داده که براساس آن لوح محفوظ نخستین آفریدة خدا معرفی شده است .

از جمله به ابن عباس نسبت داده شده که عرش را مخلوق نخستین دانسته است و به گفتة عبدالرزاق کاشانی طبق یک روایت ، نام نخستین مخلوق " دُرّة بیضاء " (مروارید سپید) است و او آن تعبیر را اشاره به عقل اول دانسته است